मुंबईचे फुफुस अशी आरेची ओळख आहे, शरीरातील फुफुस जर बंद झालं तर काय होऊ शकतं हे माहिती असूनही जर आरेवर चालवली जाणारी कुऱ्हाड थांबत नसेल तर मग आपण अशा टप्प्यावर येऊन पोहचलो आहोत जिथे आपल्यला पर्यावरण कि विकास हा निर्णय घेणं अत्यावश्यक बनतं. मागच्या काही दशकांपासून पूर, अतिवृष्टी, भूकंप, चक्रीवादळं, दुष्काळ अशा नैसर्गिक आपत्तीचे प्रमाण वाढत आहे, पृथ्वीवरील पर्यावरणाचा समतोल ढासळत चालला आहे यासाठी सर्वस्वी माणूस जबाबदार आहे, निसर्गाच्या होणाऱ्या ऱ्हासाकडे दुर्लक्ष करणे हा मानवाचा स्वाभाविक गुण बनत चालला आहे. स्वतःचं जीवन सुख सोयींनी समृद्ध करण्याच्या हव्यासापोटी विकासाच्या आणि शहरीकरणाच्या नावाखाली मोठ्या प्रमाणात करण्यात आलेली वृक्षतोड या परिस्थितीस कारणीभूत आहे. काही शतकांपूर्वी पृथ्वीचा सुमारे ६० % भाग वनांनी व्यापलेला होता, सध्या पृथ्वीच्या केवळ २१ % भागातच वने आहेत. निसर्गाच्या साखळीत इतकी गुंतागुंतीची चक्रे आहेत, की माणसाला ती चक्रे निर्माण करणे तर सोडाच पण ती चक्रे मोडली तर दुरुस्त करणेही जमण्यासारखे नाही म्हणून ही वृक्षतोड जर अशीच चालू राहिली तर एक दिवस पृथ्वीचा विनाश अटळ आहे.
इंडियन इन्स्टिटयूट ऑफ सायन्स (IISC), बँगलोरच्या नेतुत्वात झालेल्या अभ्यासाने, मागील चाळीस वर्षात पक्के रस्ते आणि काँक्रीटीकारणाच्या प्रक्रियेमुळे मुंबईने ६० % वनसंपत्ती आणि ६५ % जमिनीतील पाण्याचे स्रोत गमावले असल्याचे सिद्ध केले आहे, त्यामुळे मुंबईचा विकास हा पर्यावरणाची किंमत मोजून झाला असल्याचे स्पष्ट झाले आहे. प्रत्येक व्यक्तीमागे सात झाडं हे गुणोत्तर आदर्श मानलं जातं पण याच संस्थेने २०१४ मध्ये सादर केलेल्या अहवालानुसार मुंबईच्या बाबतीत हे गुणोत्तर चार व्यक्तीमागे फक्त एक झाडं इतकं कमी आहे. मुंबईतील लोकांसाठी पुरेसा ऑक्सिजन सुनिश्चित करण्यासाठी शहराचा ३३ % भाग हा हिरवळीखाली असणं गरजेचं आहे पण सध्या फक्त १३% भागच हिरवळीखाली आहे अशा गंभीर परिस्थितीत आणखीन वृक्षतोड करणे हे मुंबईसाठी अत्यंत धोक्याचे आहे. बृहन्मुंबई म्युनसिपल कॉर्पोरेशनच्या(BMC ) आकडेवारी नुसार मुंबई मध्ये एकूण ३५.९८ लाख झाडं आहेत ज्यापैकी ४,८४,७६१ झाडं एकट्या आरेमध्ये आहेत (विविध प्रजातीच्या वृक्षांसोबतच, पक्ष्यांच्या ७६ प्रजाती, १६ सस्तन प्राणी, बिबट्याच्या ९ प्रजाती आणि ३८ सरपटणाऱ्या प्राण्यांच्या प्रजाती यांचं आरे हे अधिवास आहे) म्हणून येथील जंगलाचे संवर्धन आणि संरक्षण करणे अत्यावश्यक आहे. मुंबईला दिवसेंदिवस वाढत असलेल्या पर्यावरणीय समस्यांचा सामना करावा लागत आहे, एन्व्हायर्नमेंट पॉलिसी अँड रिसर्च इंडियाच्या (EPRI ) संशोधकांच्या मते या परिस्थतीत सुधारणा करण्यासाठी शहराला पुढील पाच वर्षासाठी सर्वसमावेशक अशा पर्यावरणीय योजनेची आवश्यकता आहे, सरकारने आणि खाजगी भाग धारकांनी एकत्र येत नागरिकांची सुरक्षा, त्यांच्या आरोग्यावर होणारे परिणाम आणि पर्यावरणाचे रक्षण याचा एकत्रित विचार करून ही योजना तयार करण्याची गरज आहे.
जी अवस्था मुंबईची आहे तीच आपल्या राज्याची आणि देशाचीही आहे, वृक्ष-व्यक्ती हे गुणोत्तर सर्वात कमी असणाऱ्या देशांमध्ये भारताचा समावेश आहे, व्यक्तीमागे २८ वृक्ष हे भारताचे गुणोत्तर आहे तर व्यक्तीमागे १०२ आणि २७६ वृक्ष हे गुणोत्तर अनुक्रमे अमेरिका आणि चीन या देशांचे आहे. देशभरात सर्वात जास्त वृक्षतोड महाराष्ट्रात झाली आहे, २००७ ते २०१६ दरम्यान एकूण १५ लाख वृक्षांची अवैधरित्या कटाई महाराष्ट्रात झाली आहे. मोठ्या प्रमाणात होणाऱ्या वृक्षतोडीमुळेच वायू प्रदूषण, ध्वनी प्रदूषण, जलप्रदूषण यासारख्या समस्यांमध्ये वाढ होत आहे.
झाडांमध्येही जीव असतो त्यामुळे त्यांना इजा पोहचवू नये अशी शिकवण देणारी आपली भारतीय संस्कृती, झाडांचा जीव वाचविण्यासाठी स्वतःच्या प्राणांची आहुती देणारे (चिपको आंदोलन)आपले पूर्वज. आपल्या पूर्वजांना पर्यावरण शिक्षणाची कधी गरज पडली नाही कारण त्यांना आपल्या संस्कृतीचा विसर कधी पडला नाही, तसेच पर्यावरणाचे संतुलन बिघडल्यामुळे कोणत्या संकटांना तोंड द्यावे लागते याची त्यांना जाणीव होती. पण आता आपली विचारसरणी बदलली आहे, स्वतःच्या स्वार्थापुढे संस्कृती, पूर्वजांचे विचार पर्यावरणाचे रक्षण या सर्व गोष्टींचा आपल्याला विसर पडला आहे. वृक्षतोड ही फक्त वनसंपत्तीसाठीचं नव्हे तर पक्ष्यांसाठी, प्राण्यांसाठी, कीटकांसाठी आणि तिथल्या संपूर्ण जैवविविधतेसाठी धोकादायक आहे, एकदा का एखाद्या ठिकाणची जैवविविधता धोक्यात आली तर मग तिथल्या पाणी, हवा, जमिन या घटकांवरही त्याचा परिणाम होतो आणि पर्यायाने मानवी जीवनही प्रभावित होते. आपणही पर्यावरणाचाचं एक भाग आहोत याचाही आपल्याला विसर पडला आहे.
पर्यावरणाचे संरक्षण करणे हे प्रत्येकाचे कर्तव्य आहे, आणि ते करण्यासाठी खूप मोठ्या मोठ्या गोष्टी केल्या पाहिजेत असे नाही, तर ऊर्जेचा आणि नैसर्गिक साधनसंपत्तीचा काटकसरीने वापर करणे, आपल्या आजूबाजूला असणाऱ्या जैववविधतेचं संवर्धन करणं, जास्तीत जास्त झाडे लावून ती जगविण्यासाठी प्रयत्न करणं पुरेसं आहे. देशपातळीवर देशाच्या विकासासाठी जशा योजना राबविल्या जातात तशाच पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठीही योजना राबविल्या गेल्या पाहिजेत, त्याचबरोबर पुढील काही दशकांसाठीचं वनधोरण निश्चित केले गेले पाहिजे, अनियोजित शहरिकरणावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी उपाययोजना केल्या पाहिजे, गावांकडून शहरांकडे येणारे लोंढे थांबविले पाहिजे शहरांबरोबरच गावंही विकसित करण्यावर अधिक भर दिला पाहिजे आणि प्रत्येकाने आपल्या गरजा नियंत्रित ठेवून, निसर्गाला प्राधान्य देऊन जर प्रगती साधली तर मुबंई समोरच्याच नाही तर जगासमोरच्याही समस्या दूर होतील.
झाडांमध्येही जीव असतो त्यामुळे त्यांना इजा पोहचवू नये अशी शिकवण देणारी आपली भारतीय संस्कृती, झाडांचा जीव वाचविण्यासाठी स्वतःच्या प्राणांची आहुती देणारे (चिपको आंदोलन)आपले पूर्वज. आपल्या पूर्वजांना पर्यावरण शिक्षणाची कधी गरज पडली नाही कारण त्यांना आपल्या संस्कृतीचा विसर कधी पडला नाही, तसेच पर्यावरणाचे संतुलन बिघडल्यामुळे कोणत्या संकटांना तोंड द्यावे लागते याची त्यांना जाणीव होती. पण आता आपली विचारसरणी बदलली आहे, स्वतःच्या स्वार्थापुढे संस्कृती, पूर्वजांचे विचार पर्यावरणाचे रक्षण या सर्व गोष्टींचा आपल्याला विसर पडला आहे. वृक्षतोड ही फक्त वनसंपत्तीसाठीचं नव्हे तर पक्ष्यांसाठी, प्राण्यांसाठी, कीटकांसाठी आणि तिथल्या संपूर्ण जैवविविधतेसाठी धोकादायक आहे, एकदा का एखाद्या ठिकाणची जैवविविधता धोक्यात आली तर मग तिथल्या पाणी, हवा, जमिन या घटकांवरही त्याचा परिणाम होतो आणि पर्यायाने मानवी जीवनही प्रभावित होते. आपणही पर्यावरणाचाचं एक भाग आहोत याचाही आपल्याला विसर पडला आहे.
पर्यावरणाचे संरक्षण करणे हे प्रत्येकाचे कर्तव्य आहे, आणि ते करण्यासाठी खूप मोठ्या मोठ्या गोष्टी केल्या पाहिजेत असे नाही, तर ऊर्जेचा आणि नैसर्गिक साधनसंपत्तीचा काटकसरीने वापर करणे, आपल्या आजूबाजूला असणाऱ्या जैववविधतेचं संवर्धन करणं, जास्तीत जास्त झाडे लावून ती जगविण्यासाठी प्रयत्न करणं पुरेसं आहे. देशपातळीवर देशाच्या विकासासाठी जशा योजना राबविल्या जातात तशाच पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठीही योजना राबविल्या गेल्या पाहिजेत, त्याचबरोबर पुढील काही दशकांसाठीचं वनधोरण निश्चित केले गेले पाहिजे, अनियोजित शहरिकरणावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी उपाययोजना केल्या पाहिजे, गावांकडून शहरांकडे येणारे लोंढे थांबविले पाहिजे शहरांबरोबरच गावंही विकसित करण्यावर अधिक भर दिला पाहिजे आणि प्रत्येकाने आपल्या गरजा नियंत्रित ठेवून, निसर्गाला प्राधान्य देऊन जर प्रगती साधली तर मुबंई समोरच्याच नाही तर जगासमोरच्याही समस्या दूर होतील.
