मानव आणि वृक्ष यांचे नाते मानवाच्या उत्पत्तीपासूनच जडलेले आहे. अनादी काळापासून मानवाच्या मूलभूत गरजा वृक्षांकडून पूर्ण केल्या जात आहेत. मानवी जीवनाच्या प्रगतीमध्ये वृक्षांचे अनन्यसाधारण असे योगदान आहे. मानवी जीवनातील वृक्षांचे स्थान अतिशय महत्वाचे आहे.
मानवी जीवनाचा अविभाज्य अंग असलेले, मानवाच्या ऐहिक व आध्यात्मिक जीवनात सतत साथ देणारे, सर्वांग उपयोगी पडणारे, वनचरे व पक्षी यांनाही अन्न, वस्त्र, निवारा देणारे जाती, धर्म, वंश, लिंग, शत्रू-मित्र, गरीब- श्रीमंत, रोगी-निरोगी, साक्षर-निरक्षर, काळा-गोरा, खुजा-उंच असा कसलाही भेदभाव न करता सर्वाना समभावनेने अंगाखांद्यावर खेळवणारे, वृक्ष हे केवळ मानवच नव्हे, तर सर्व सजीवांचे जीवनदायी तत्त्व आहेत. वृक्षांमध्ये असलेल्या या जीवदायिनी तत्वाचे महत्त्व आपल्या पूर्वजांनी जाणले होते म्हणूनच त्यांनी वृक्षांना ईश्वराचे रूप मानून धार्मिक श्रद्धांशी निगडित करून त्यांच्या संरक्षणाला आणि संवर्धनाला सबल अधिष्ठान प्राप्त करून दिले, म्हणूनच सर्व धर्मांमधील सण, उत्सव, परंपरा आदींमध्ये वृक्षाला महत्वपूर्ण स्थान दिले गेले असल्याचे दिसून येते. वृक्ष संवर्धनाची आणि पर्यावरण संवर्धनाची आपल्याला वारसा हक्काने मिळालेली संस्कृती ही किती प्राचीन आणि समृद्ध आहे हे खालील महापुरुषांच्या विचार आणि कार्यातुन स्पष्ट होते.
तथागत गौतम बुद्ध : जगामध्ये दुःख आहे, त्या दुःखाला कारण आहे आणि दुःख दूर करण्याचा मार्ग आहे हे सर्वोच्च ज्ञान म्हणजेच बोधी बुद्धांना पिंपळाच्या वृक्षाखाली प्राप्त झाली होती. मानवी जीवनातील ज्ञानाची सर्वोच्च उंची गाठण्यात पिंपळ वृक्षाचे महत्वपूर्ण योगदान आहे त्यामुळेच बोधीवृक्ष असा त्याचा सन्मान जगात केला जातो. बुद्धांच्या जीवनाची सुरुवात आणि अंत म्हणजेच जन्म आणि महापरिनिर्वाण हे देखील साल वृक्षाच्या सानिध्यातच घडले. ( लुम्बिनी येथे प्रवासा दरम्यान साल वृक्षाची फांदी पकडून माता महामाया प्रसूत झाल्या होत्या आणि कुशीनगर येथे दोन साल वृक्षांच्या मध्ये बुद्धांचे महापरिनिर्वाण झाले)
पुढे त्यांनी धम्माचा उपदेश देण्यासाठी जी पायी चारिका केली तीही वृक्षांच्या सोबतीनेच केली. वर्षावासा दरम्यान विविध वनांमध्ये जसे जेतवन, वेळूवन आदींमध्ये ते वास्तव्य करीत होते. फक्त मनुष्याप्रतिच नव्हे तर सर्व प्राणीमात्रांबाबत करुणा बाळगली पाहिजे अशी शिकवण तथागत गौतम बुद्धांनी अडीच हजार वर्षांपूर्वी जगाला दिली. बुद्धांची भूमिस्पर्श मुद्रा ही त्यांच्या प्रकृति विषयक विचारांचे प्रतीक ठरते.
सम्राट अशोक : सर्वोत्तम सम्राट अशी जी सम्राट अशोकाची ओळख आहे ती फक्त लोकांच्या हिताला प्राधान्य दिले म्हणून नव्हे तर आपल्या साम्राज्यातील प्रत्येक जिवाच्या हिताला प्राधान्य दिले म्हणून आहे. सम्राट अशोक हा पाहिला असा राजा आहे ज्याने मानुष्यांसाठीच नाही तर पशु पक्ष्यांसाठीही चिकित्सालये सुरू केली, त्यांच्यासाठी पाण्याची सोय केली. मोठ्या प्रमाणात औषधी वनस्पतींची लागवड केली, रस्त्याच्या दुतर्फा झाडे लावली. साम्राज्यात पशुबळी देण्यास बंदी घातली, शिकार करण्यास बंदी केली. सम्राट अशोकाच्या प्रमुख चौदा शिलालेखांमधून याबाबतची माहिती मिळते. तसेच रामपुर्वा येथील स्तंभशिलालेखात वडाची झाडे आणि आंब्यांच्या राया लावल्याचा, विहिरी खोदल्याचा, विश्रांतिगृहे (धर्मशाळा) आणि पाणपोया घातल्याचा उल्लेख असून आपल्या अशा सत्कृत्यांचे मानवजात अनुकरण करील अशी आशा व्यक्त करण्यात आली आहे.
संत तुकाराम महाराज : विषमतावादी व्यवस्थेच्या विरोधात आजीवन संघर्ष करणारे आणि आपल्या अभंगातून मानवतेची शिकवण देणारे महान संत तुकाराम महाराज हे निसर्गाशी समरस झालेले, निसर्गाशी नाते सांगणारे संत होते. त्यांनी निसर्गाच्या सानिध्यात राहूनच ज्ञानसाधना केली. वृक्षवेलीं पशुपक्षी यांना त्यांनी आपले सगेसोयरे मानले, कुटुंबीय मानले. त्यांच्या सहवासात परमसुख लाभते असे त्यांनी सांगितले आहे.
वृक्षवल्ली आम्हा सोयरी वनचरे |
पक्षीही सुस्वरे आळवीती ||
येणे सुखे रुचे एकांताचा वास |
नाही गुणदोष अंगा येत ||
आकाश मंडप पृथिवी आसन |
रमे तेथे मन क्रीडा करी ||
कंथा कमंडलु देह उपचारा |
जाणवितो वारा अवसरु ||
हरिकथा भोजन परवडी विस्तार |
करुनि प्रकार सेवू रुचि ||
तुका म्हणे होय मनाशी संवाद |
आपुलाचि वाद आपणासी ||
संत तुकाराम महाराज यांचा पर्यावरणवादी दृष्टिकोन त्यांच्या वरील अभंगाच्या माध्यमातून स्पष्ट होतो.
छत्रपती शिवाजी महाराज : छत्रपती शिवाजी महाराजांचे स्वराज्य हे तत्कालीन राज्यकर्त्यांच्या राजवटीपेक्षा वेगळे असण्याचे एक महत्वाचे कारण म्हणजे महाराजांची पर्यावरण नीती. स्वराज्याच्या हिताला प्राधान्य देत असताना त्यांनी सहयाद्रीच्या समृध्द पर्यावरणालाही तितकेच महत्त्व दिले, त्याच्या सोबतीनेच त्यांनी स्वराज्याला समृद्ध केले. स्वराज्याच्या युद्ध, संरक्षण, स्थापत्य, जलव्यवस्थापन, आरमार निर्मिती, व्यापार आदींवर महाराजांच्या पर्यावरण नीतीचा प्रभाव स्पष्टपणे दिसून येतो. निसर्गाच्या क्षमतांचा इतक्या प्रभावीपणे वापर करणारा राजा इतिहासात दुसरा कोणी नसेल. त्यांनी रयतेलाही पर्यावरण संवर्धनाचा संदेश दिला होता. खालील पर्यावरण विषयक आज्ञापत्रावरून महाराजांची पर्यावरण नीती स्पष्ट होते.
"आरमारास तख्ते, सोट, डोलच्या काठ्याआदिकरून थोर लाकूड असावे लागते, ते आपले राज्यात अरण्यामध्ये सागवानादि वृक्ष आहेत. त्यांचे जे अनुकूल पडेल ते हुजूर लेहून (लिहून घेऊन) हुजूरचे परवानगीने तोडून न्यावे. या विरहित जे लागेल ते परमुलकीहून खरेदी करून आणवित जावे. स्वराज्यातील आंबे, फणस आदिकरून हेही लाकडे आरमाराचे प्रयोजनाची, परंतु त्यास हात लाऊ न द्यावा. काय म्हणोन का ही झाडे वर्षा-दो वर्षानी होतात ऐसे नाही. रयतेने ही झाडे लेकरासारखी बहुतकाल जतन करून वाढविली. ती झाडे तोडलियावरी त्यांचे दु:खास पारावार काय. येकास दु:ख देऊन जे कार्य करीन म्हणेल, ते कार्य करणारासहित स्वल्पकाळेच बुडोन नाहीसेच होते, किंबहुना धन्याचेच पदरी प्रजापीडणाचा दोष पडतो. या वृक्षांच्या अभावे हानिही होते. याकरिता हे गोष्ट सर्वथा होऊ न द्यावी. कदाचित् येखादे झाड, जे बहुत जीर्ण होऊन कामातून गेले असेल तरी त्याचे धन्यास राजी करून द्रव्य देऊन त्याच्या संतोषे न्यावे. बलात्कार सर्वथा न करावा".
महात्मा गांधी : गांधीजींचे पर्यावरण विषयक विचार हे काळाच्या पुढचे होते ज्यांची उपयुक्तता आजही कायम आहे. त्यांनी आपल्या हिंद स्वराज्य या पुस्तकात वाढते औद्योगिकीकरण आणि त्याचा पर्यावरणावरील परिणाम यावर भाष्य केले आहे. त्यांचे हे पुस्तक शाश्वत विकासाचे घोषणपत्र आहे. ज्यात त्यांनी आधुनिक शहरी औद्योगिकीकरणाच्या सभ्यतेच्या विनाशाची बीजे ही तीच्या उत्पत्तितच सामावली असल्याचे सांगितले होते. वायू प्रदूषणा बाबत बोलताना ते म्हणतात, उचित उपचार आणि उपाय याद्वारे वायू प्रदूषण नियंत्रित करणे हा स्थिर आणि टिकाऊ विकासासाठी आवश्यक असा पैलु होय.
टू हेल्थ या आपल्या लेखात त्यांनी स्वच्छ हवेच्या गरजेविषयी मांडणी केली आहे. यात ते म्हणतात, शरीराला तीन प्रकारच्या प्राकृतिक पोषणाची आवश्यकता असते हवा, पाणी आणि भोजन. पण स्वछ हवा ही सर्वात जास्त आवश्यक असते. पर्यावरणाने स्वछ हवा आपल्याला मोफत उपलब्ध करून दिली पण आधुनिक सभ्यतेने त्याचीही किंमत ठरवली. स्वच्छ हवेसाठी काहींना दूर जावे लागते तर काहींना किंमत मोजावी लागते. लोकशाहीची परिभाषा सांगताना त्यांनी स्वच्छ हवा, पाणी आणि अन्न हा प्रत्येकाचा मूलभूत अधिकार आहे असे सांगितले होते.
सुंदरलाल बहुगुणा : सत्तरच्या दशकात विकासाच्या नावाखाली मोठ्याप्रमाणात जी जंगलतोड केली जात होती त्याला आपल्या प्राणांची पर्वा न करता विरोध करणारे महान पर्यावरणवादी म्हणजे सुंदरलाल बहुगुणा. 'चिपको आंदोलनाच्या' माध्यमातून त्यांनी देशभरात वृक्ष संवर्धनाची चळवळ उभी केली होती ज्याची दखल जगाने घेतली. चिपको आंदोलनात बहुगुणा यांचे सहकारी (महिला- पुरुष) एकत्र येऊन साखळी करून झाडांना मिठी मारून तोडण्यापासून वाचवत आधी आम्हाला मारा मग झाड तोडा असे त्यांचे ब्रीद वाक्य होते. हिमालय क्षेत्रातील जंगलांच्या संरक्षणासाठी त्यांनी महत्वपूर्ण योगदान दिले. १९८१ ते १९८३ मध्ये त्यांनी पर्यावरण वाचवा हा संदेश घेऊन हिमाचल प्रदेशातील चंबाच्या लंगेरा गावापासून ५००० किलोमीटरची पदयात्रा केली. संपूर्ण जीवन त्यांनी पर्यावरण संवर्धनाच्या कार्यासाठी समर्पित केले.
वृक्ष संवर्धनाच्या संस्कृतीला कायद्याचे अधिष्ठान प्राप्त करून देण्यात आणि ते नागरिकांमध्ये रुजविण्यात भारतीय संविधानाचा महत्वाचा वाटा आहे त्यामुळे त्याचा इथे अंतर्भाव करणे गरजेचे आहे.
भारतीय संविधान : जैवविविधतेचा समृद्ध वारसा भारताला लाभला आहे. आंतरराष्ट्रीय पर्यावरण संवर्धन संघटनेने (आययूसीएन) दुर्मिळ म्हणून जाहीर केलेल्यांपैकी १७२ प्रजाती भारतातील आहेत. जैवविविधते बाबत भारताची गणना जगातील पहिल्या १७ देशात केली जाते. भारतीय संविधानाने ज्याप्रकारे विविधतेत एकता ही आपल्या देशाची ओळख जपली आहे त्याच प्रकारे जैवविविधतेच्या बाबतीतही ती ओळख जपली आहे. संविधानाच्या चौथ्या विभागात राज्य व संघ स्तरावरील सरकारे तसेच संसदा आणि विधानसभा यांच्यासाठी मार्गदर्शक तत्त्वे घालून देण्यात आली आहेत. यातील कलम ‘४८-अ’ मध्ये स्पष्ट करण्यात आले आहे की, ‘राज्य हे, देशाच्या पर्यावरणाचे संरक्षण व संवर्धन करण्यासाठी आणि वने व वन्य जीवसृष्टी यांचे रक्षण करण्यासाठी प्रयत्नशील राहील.’ अशा प्रकारे, राज्यांना त्यांच्या सीमाक्षेत्रात येणाऱ्या पर्यावरणीय संसाधनांचे रक्षण करण्यासाठी संबंधित योजना आणि नियम बनवण्यास प्रोत्साहित करण्यात आले आहे. त्याचप्रमाणे, संविधानाच्या याच भागात समाविष्ट करण्यात आलेल्या नागरिकांच्या मूलभूत कर्तव्यांच्या कलम ‘५१-क(छ)’ मध्ये असे स्पष्ट करण्यात आलेले आहे की ‘वने, सरोवरे, नद्या व वन्य जीवसृष्टी यांसह नैसगिर्क पर्यावरणाचे रक्षण करून त्यात सुधारणा करणे तसेच प्राणिमात्रांबद्दल दयाबुद्धी बाळगणे हे भारताच्या प्रत्येक नागरिकाचे कर्तव्य आहे.’
अतिप्राचीन अशा या वृक्ष संवर्धनाच्या संस्कृतीची ओळख नव्याने करून देणे आणि तिला अधिक व्यापक आणि सशक्त स्वरूप प्राप्त करून देण्यासाठी प्रत्येकाने प्रयत्न करणे ही काळाची गरज आहे. या जीवसृष्टीचा एक घटक, पूर्वजांची परंपरा, धार्मिक विधी, महापुरुषांची शिकवण आणि देशाप्रतिचं कर्तव्य यापैकी जे कारण आपल्या बुद्धीस पटेल ते आत्मसात करून त्या नुसार जर प्रत्येकाने स्वतःला वृक्ष संवर्धनाच्या संस्कृतीशी जोडून घेतले तर ग्लोबल वॉर्मिंगमुळे होणाऱ्या भयंकर परिणामांपासून पर्यावरणाला मुक्त करता येईल. आतापर्यंत पर्यावरणाची जी हानी झाली आहे ती एका पिढीकडून भरून निघण्यासारखी नाही त्यामुळे या संस्कृतीचा वारसा जपून तो येणाऱ्या पिढ्यांमध्ये रुजविण्यासाठी प्रयत्न करणेही तितकेच महत्त्वाचे आहे. विकास ही कधी न संपणारी प्रक्रिया आहे त्यामुळे आपल्या गरजांवर नियंत्रण ठेवून साध्या आणि पर्यावरणपूरक राहणीमानाचा अवलंब करीत पर्यावरण संवर्धनाला आपल्या जीवनाचा भाग बनविल्यास आपल्या वसुंधरेचे गतवैभव पुन्हा प्राप्त झाल्याशिवाय राहणार नाही.
(सरकार, देश किंवा अजून इतर कोणाला दोष न देत बसता आपल्या आजूबाजूला होत असलेल्या वृक्षतोडीस विरोध करून झाडांना संरक्षण दिल्यास आणि आपापल्या परिसरात नवीन झाडे लावून त्यांचे संवर्धन केल्यासही मोठया प्रमाणात पर्यावरण संवर्धनाचे काम होऊ शकते.)
